سنجش غزلهـای فارسی و عربی سعدی با اشعار منسوب به قیس بن مُلَوَّح بر پای? حُبِّ عُذری

چکیده الف. موضوع وطرح مسأله (اهمّیت موضوع و هدف) : حُبِّ عُذری به عنوان رویکردی خاص به مقول? دلباختگی، یکی از شالوده های تفکّر عرفانی را خاصه در متون ادبی فارسی پی ریزی کرده است. بدون شناختِ حُبِّ عُذری و ویژگی های آن، مقدّمات بسیاری از مضامین غزل فارسی (اعم از عاشقانه و عارفانه)، خاصه اشعار سعدی، به درستی، درک و دریافت نخواهد شد. ب. مبانی نظری شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسش ها و فرضیه ها : برای تحقیق در اشعارِ مجنون، سعی بر آن بوده که اساس کار، نه بر مجموعه های چاپی اشعار او، بلکه تا حدّ ممکن به منابع دست اوّلِ شعر عرب، همچون الشّعر و الشّعرای ابن قُتَیبه، طبقات الشّعرای ابن سلّام، طبقات الشّعرای ابن مُعتَز، الأغانی ابوالفرج اصفهانی و نیز مجموعه های دیگری همچون مَصارع العُشّاق ابن سَرّاج و َتزیین الأسواق اَنطاکی نهاده شود. نیز آراء برخی از پژوهشگران شعر عرب از گذشته تا امروز، از جاحظ و اصمعی گرفته، تا غُنَیمی هلال، طه حسین و کراچکوفسکی نقل و نقد شده اند. ابتدا سعی شده است با به دست دادن تعریفی تا حدّ ممکن از حبّ عُذری، ویژگی های آن بررسی، و تعامل آن با عشق افلاطونی و میزان تأثیرپذیری عرفان فارسی از موضوعات آن، تحلیل و تبیین شود. فرضی? نخست، تأثیرپذیری شعر متمایل به عرفان فارسی از موضوعات و سنخ پروری های عشق عُذری و پس از آن، اثرپذیرفتن سعدی از اشعار عُذریون، خاصه مجنون بوده است. آیا سعدی که اشعار شعرای عرب را تحت مطالعه داشته، با اشعار عربی منسوب به قیس بن مُلَوَّح نیز آشنایی داشته است؟ به فرض پذیرفتن این مطلب که حُبّ عُذری و شعر مجنون، یکی از آبشخورهای اندیشگی و معرفتیِ سعدی را تشکیل داده باشند، این تأثیرپذیری در «صورت» و «معنا»ی غزل سعدی تا چه حد بوده است؟ پ. روش تحقیق شامل تعریف مفاهیم، شیو? تحقیق، جامع? مورد تحقیق، نمونه گیری و روش های نمونه-گیری، ابزار اندازه گیری، نحو? اجرای آن، شیو? گردآوری وتجزیه وتحلیل داده ها : حُبِّ عُذری را می-توان عشقِ منزّه زمینی نامید؛ کمالِ مطلوب عشقِ غیرِ روحانی؛ عشقی انسانی میان دو جنس مخالف، امّا پاک و بی هیچ تمتّعِ جسمانی؛ . عشقی سراسر جدایی امّا توأمان با وفاداری که فرجام آن، مرگ دلباختگان است بی آنکه به وصالی بینجامد. برخلاف کسانی چون حسین علی محفوظ در کتاب سعدی و متنبّی که به صرف کوچک ترین مضمون مشترک ، حکم به وام گیری سعدی از شعرای عرب داده است، این نگارنده بر پای? نظریات نقد ادبی جدید چون آراء شکلوفسکی دربار? روابط بینامتنی و مکالم? متونی که در هم? ادوار تاریخ، دارای موضوع مشترک اند، احتیاط و شک علمی را همواره پیش چشم داشته و از ارائ? احکام جزمی و قطعی، تا حدّ ممکن پرهیخته است. ت. یافته های تحقیق: - حُبّ عُذری، از آبشخورهای اصلی بسیاری از موضوعات غزل فارسی است؛ همچون عشق پیش از تولّد، عشق پس از مرگ، و... - عشق عرفانی، در بحث المجاز قنطره الحقیقه، اگر در چهارچوب نظری یعنی گذر از جمال جسمانی و رسیدن به درک و دریافتِ مطلق جمال (و به تعبیر عرفای اسلامی: جمال الهی) وام دار عشق افلاطونی باشد، باری مقدّم? این دلباختگی می باید عشقی فارغ از تمنّیات جسمانی باشد و این مقدّمه به عقید? نگارنده، چیزی نیست جز حُبِّ عُذری. - گذشته از موضوعات و مضامین حبّ عُذری، شخصیت های عشق عُذری نیز همچون مجنون و لیلی، به نمادهایی کلیدی در شعر پارسی و خاصه شعر عرفانی تبدیل شده اند. - سعدی، بخش قابل توجّهی از تلقّی خود از دلباختگی را وام دار شعر شعرای عُذری عرب است. - سعدی، هم در عرص? معنایی و موضوعی، و هم در پاره ای موارد، در عرص? شکلی، از اشعار مجنون متأثّر بوده است و برخی از ابیات او که دربار? لیلی و مجنون سروده شده اند، اشار? مستقیمی به اشعار منسوب به مجنون دارند؛ امری که تاکنون از چشم محقّقان پارسی زبان پنهان بوده است. ث. نتیجه گیری وپیشنهادات: شعر عرفانی فارسی و نیز غزل های فارسی و عربی سعدی، از شعر شعرای عُذری و حبّ عُذری به عنوان یکی از اساسی ترین مبانی جمالشناسی و معرفتی در تلقّی از مفهوم دلباختگی، تأثیری غیر قابل تردید پذیرفته است. - بسیاری از مضامین شعری سعدی که برآمده از تلقّی شعرای عُذری و خاصه مجنون از دلباختگی است، در غزل او دارای بسامد سبکی اند. - شناخت حبّ عُذری و اشعار عُذریون، درک و دریافت مبانی جمالشناختی و معرفتی سعدی را در غزل، تا حدّ بسیار چشمگیری افزایش می دهد.